Zihinsel Yetersizliği Olan Bireyler için Destek Eğitim Programı

Tanım ve Açıklama

Zihinsel yetersizlik hem zihinsel işlevde bulunma hem de pek çok günlük kavramsal, sosyal ve pratik becerileri içeren uyumsal davranışlarda önemli ölçüde sınırlılıklarla tarif edilen ve 18 yaşından önce ortaya çıkan bir yetersizliktir.

Zihinsel yetersizlik tanısı, çocuğun ortalamanın altında zihinsel işleve sahip olması, zekâ testleri ile ölçülen zekâ puanının 70 ZB altında olması, buna ek olarak en az iki uyumsal becerisinde anlamlı sınırlılıkların olması iletişim, öz bakım, günlük yaşam, kendini yönetme ya da kişiler arası ilişkiler gibi beceri alanlarında en az iki ya da daha fazlasının sınırlı olması ve bu sınırlılıkların 18 yaşından önce ortaya çıkması ile konulur.;

Bir çocuğa zihinsel yetersizlik tanısı konulabilmesi için;

1-Zihinsel işlev düzeyinin ortalamanın altında olması: Bir çocuğun zihinsel işlev düzeyi ya da başka bir ifade ile zekâ düzeyi dolaylı olarak zekâ testleri ile ortaya çıkarılır. Zihinsel işlevlerin ortalamanın altında olması demek, olağan “tipik” gelişim gösteren çocukların yer aldığı puan bölümünün en az iki alt puan bölümünde olması demektir.

2- En az iki uyumsal beceride anlamlı düzeyde farklılık olması: Uyumsal beceriler, günlük yaşam için gereken becerileri ifade eden bir terimdir. Bu beceriler arasında dil (iletişim) üretme ve anlama becerisi; evde yaşam becerileri; topluluk kaynaklarının kullanımı; sağlık, güvenlik, eğlence, kişisel bakım ve sosyal beceriler; öz yönlendirme; fonksiyonel akademik beceriler (okuma, yazma ve aritmetik); ve işle ilgili becerilerdir. Bu becerileri sınıflandırmamız gerekirse;

Kavramsal Beceriler	Sosyal Beceriler	Pratik Beceriler
Akıcı ve ifade edici dil	Kişisel arası ilişkiler	Günlük yaşam etkinlikleri
Okuma – yazma	Sorumluluk	Yemek yeme Tuvalet becerileri Giyinme becerileri
Para kavramı	Benlik saygısı	Günlük Yaşamın araçlı etkinlikleri
Kendini yönetme becerileri gibi beceriler	Kandırılabilirlik	Yemek hazırlama Ev bakımı Ulaşım İlaç alma-kullanma
	Kurallara uyma	Uğraşı Becerileri
	Yasalara uyma	Güvenli ortamlar sağlama

3– 18 yaşından önce ortaya çıkması : Gelişim dönemi doğumdan 18 yaşa kadar olan dönemdir. Yukarıda belirtilen iki durum doğumdan 18 yaşına kadar ortaya çıktığında zihinsel yetersizlik olarak adlandırılır. Çocuğunuza zihinsel yetersizlik tanısı konulabilmesi için 0-18 yaş aralığındaki çocuğunuzun, uygulanan değerlendirmelerde zekâ testinden 70 ZB altında bir puan alması aynı zamanda en az iki uyumsal davranışta da anlamlı düzeyde sınırlılıkları olması gerekmektedir. Çocuğunuzun sadece zihinsel işlevlerinde ya da sadece uyumsal davranışlarında anlamlı düzeyde sınırlılıklarının olması çocuğunuza zihinsel yetersizlik tanısı konulabilmesi için kesinlikle yeterli değildir.

Sınıflandırma:

Psikolojik Sınıflandırma:

Eğitsel Sınıflandırma:

Bu sınıflamada zekâ bölümü sınıflaması esas alınarak, zihinsel yetersizliği olan çocuklar; eğitilebilir, öğretilebilir ve ağır derecede zihinsel yetersizliği olan bireyler olarak üç grupta toplanabilir. Hafif derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar eğitilebilir, orta derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar öğretilebilir ve ağır derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar da yine ağır derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar olarak sınıflandırılır.

Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine sınırlı düzeyde ihtiyacı olan bireyi ifade eder.

Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetine yoğun şekilde ihtiyacı olan bireyi ifade eder.

Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal, pratik uyum ve öz bakım becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle yaşam boyu süren, yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi ifade eder.

Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel yetersizliği yanında öz bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamayan, yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi ifade eder.

NEDENLERİ

Doğum öncesi nedenler:

• Gebelik döneminde geçirilen hastalıklar
• Gebeliğin özellikle ilk üç ayında uzun süre devam eden yüksek ateş
• Gebelikte hekim denetimi dışında kullanılan ilaçlar
• Alkol, sigara ve zararlı madde kullanımları
• Kansızlık
• Kronik hastalıklar
• Annenin yetersiz ve dengesiz beslenmesi
• Kazalar

Doğum sırasındaki nedenler:

• Doğum sırasında bebeğin oksijensiz kalması
• Güç ve uzun süren doğum
• Doğum sırasında beyin zedelenmesi
• Erken doğum
• Düşük doğum ağırlıklı dünyaya gelen bebek

Doğum sonrasındaki nedenler:

• Bebeğin anne sütü alamaması
• Bebeğin yeterli miktarda ve nitelikte beslenememesi
• Çevre kirliliğine maruz kalma
• Uyaran eksikliği
• Demir eksikliği
• Merkezi sinir sistemi enfeksiyonları (menenjit vb.)
• Metabolik hastalıklar (fenilketonüri, hipotroidi vs)
• Geçirilen kazalar sonucunda beyin zedelenmesi

Genetik nedenler:

• Kromozom hastalıkları (Down sendromu, Fragile X, Williams sendromu, Prader-Willi Sendromu)
• Beyin gelişimiyle ilgili nedenler ‘’mikrosefali, hidrosefali’’
• Akraba evlilikleri

BELİRTİLERİ

Zihinsel (Bilişsel) Gelişim Özellikleri:

Zihinsel, diğer bir isimlendirmesi ile bilişsel gelişim alanı, zihinsel yetersizliği olan çocukların en fazla güçlük yaşadıkları alanların başında gelir. Bu nedenle de yetersizlik türü zihinsel yetersizlik olarak isimlendirilmiştir. Zihinsel (Bilişsel) gelişim alanı; dikkat, hafıza, güdülenme, genelleme becerileri, akademik başarı, biliş ötesi ve genelleme becerileri gibi çok önemli yeteneğin uyumlu bir şekilde çalışması sonucunda ortaya çıkan bütüncül bir alandır. Zihinsel yetersizliği olan çocukların özellikle zihinsel (bilişsel) gelişim alanında güçlükleri vardır.

Dikkat:

• Dikkatini bir iş/görev üzerine odaklama, dikkati asıl iş ve görev üzerine odaklama ve dikkatini sürdürmedeki güçlükler
• Dikkat ve bir iş/görevle ilgilenme süresinin kısa olması
• Dikkatin çabuk dağılması.

Hafıza:

• Bilgileri zihne kaydetme ve gerektiğinde hatırlayarak kullanmada yaşanan güçlükler.

Akademik Başarı:

• Akademik kavram ve işlemleri, özellikle soyut kavramları öğrenmede yaşanan güçlükler.
• Zaman kavramının öğrenilmesinde yaşanan güçlükler.

Biliş Ötesi:

• Bir problemi çözmeyi planlama, planı uygulamaya koyma, sonucun sağlamasını yapma gibi problem çözme sürecini koordine etme becerilerindeki güçlükler.

Güdülenme:

• Bir işi/görevi yerine getirmeye olan istek düzeyinde sınırlılık.
• Bir işi/görevi yapmak istememe, öğrenilmiş çaresizlik sergileme.

Genelleme/Uyarlama:

• Öğrenilen bilgi ve becerilerin hayata uyarlanması; farklı kişi, ortam, araç gereçlerle de yapılmasına yönelik güçlükler.
• Yeni durumlara uymada yaşanan güçlükler.

Dil ve Konuşma Gelişim Özellikleri

Dil ve konuşma gelişimindeki olağanlık bilişsel olgunlaşmanın en temel göstergesidir. Zihinsel yetersizliği olan bir çocuğun dil ve konuşma gelişiminde gecikmeler görülür. Dil ve konuşma gelişimi zihinsel yetersizliği olan çocukların tanılanmasında uyumsal davranışlar arasında yer alan önemli bir gelişim alanıdır. Zihinsel yetersizliği olan çocukların dil ve konuşma gelişimindeki güçlükler şöyle sıralanabilir:

• Gecikmiş konuşma
• Ses üretim bozukluğu, tonlama ve vurgulama sınırlılıkları, kekemelik ve artikülasyon “kelimeye hece ekleme, kelimeden hece düşürme’’ problemleri
• Alıcı dil “kendisine söyleneni anlama” ve ifade edici dil “düşüncelerini karşı tarafa anlatma” becerilerinde sınırlılıklar
• Sınırlı sözcük dağarcığı
• Konuşmayı başlatmada ve sürdürmede yaşanan güçlükler
• Down sendromlu çocuklarda dilin büyük ve dışarıda olmasından kaynaklanan dil ve konuşma güçlükleri şeklinde sıralanabilir.

Sosyal ve Duygusal Gelişim Özellikleri

Çocuğun sosyal uyarıcılara ve grup yaşantısına, toplumdaki yaptırımlara karşı duyarlı olabilmesi, içinde bulunduğu grupla ya da yaşadığı kültürdeki diğer bireylerle geçinebilmesi onlardan biri gibi davranabilmesi sosyal gelişim olarak tanımlanmaktadır. Duygusal gelişim ise duyguları anlayabilme, kendinin ve başkalarının duygularının farkında olma ve uygun duygusal tepkiler verme becerilerini içerir. Zihinsel yetersizliği olan çocukların sosyal ve duygusal gelişimindeki güçlükler şöyle sıralanabilir:

• Sosyal ilişki kurma ve sürdürmede güçlükler
• Sosyal ipuçlarını ve duyguları anlama ve yorumlamada sınırlılıkları
• Sosyal ilişkilerde grup üyelerine bağımlılık
• Sosyal grup rollerine uygun davranışlar sergileyememe
• Duygu ve düşünceleri anlama, duyguların farkındalığı ve duyguları ifade etme güçlükleri şeklinde sıralanabilir.

Davranışsal Özellikleri

Olağan gelişim gösteren çocuklarda olduğu gibi özel gereksinimli çocuklar da bazı problem davranışlar sergileyebilirler; elini ağzına alma, yemek yememe, bağırma, ağlama, kendine zarar verme, başkasına zarar verme gibi pek çok davranış sergiliyor olabilirler. Çocuğunuz bu davranışları zihinsel yetersizliği olduğu için sergilemez. Bu davranışları doğuştan getirmemiştir. Her çocukta olduğu gibi zihinsel yetersizliği olan çocuklar da problem davranışları öğrenirler. Ancak zihinsel yetersizliği olan çocuklarda problem davranışlar, sahip oldukları dikkat, sosyal uyum becerilerindeki ve iletişim becerilerindeki sınırlılıklardan dolayı daha sık ve yoğun yaşanıyor olabilir. Zihinsel yetersizliği olan çocukların davranışsal güçlükleri şöyle sıralanabilir:

• Kendi yaşına, cinsiyetine, bulunduğu ortama ve toplumsal yapıya uygun davranışları öğrenme güçlükleri
• Bir nesne, etkinlik, kişi elde etmek ya da bunlardan kaçmak, kaçınmak amaçlı problem davranışlar sergileme
• Sergilenen olası problem davranışlardan dolayı toplumsal uyumun sınırlanması şeklinde sıralanabilir.

Fiziksel ve Sağlık Özellikleri

Zihin yetersizliği olan çocukların fiziksel görünümleri ve sağlık durumları, yetersizliklerinin derecesi arttıkça değişebilir. Zihinsel yetersizliğin derecesi arttıkça beraberindeki kas ve iskelet sistemindeki bozulmalara bağlı olarak fiziksel görünüm değişebilmekte ve ciddi sağlık problemleri de oluşabilmektedir. Zihinsel yetersizliğe neden olan bazı kalıtsal hastalıklarda beraberinde farklı fiziksel özelliklere ve sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına neden olabilir. Örneğin down sendromlu çocukların kendilerine özgü fiziksel özellikleri vardır ya da hidrosefalisi olan bir çocuğun alnı çıkık, düz ve küçükken kafası olağan gelişim gösteren çocuklara oranla daha büyüktür. Zihinsel yetersizliğe sağlık ve ek yetersizliklerin eşlik etmesi oldukça fazla rastlanılan bir durumdur. Çocuğunuzun zihinsel yetersizliğinin yanı sıra sahip olabileceği ek yetersizliklerin ve hastalıkların farkında olmak ve tüm yetersizliklerinin ve hastalıkların çocuğunuza getirdiği sınırlılıkların doğru şekilde belirlenmiş olması çok önemlidir. Zihinsel yetersizliği olan çocukların fiziksel ve sağlık açısından yaşayabileceği güçlükler şöyle sıralanabilir:

• Zihinsel yetersizlik dışında ek bir yetersizlik ‘’Serebral palsi, epilepsi, otizm gibi’’
• Duyu organlarındaki sorunlar ‘’Görme ve işitmede problemlere sahip olma
• Duygu durum ve kaygı bozuklukları
• Solunum, sindirim ya da boşaltım sistemindeki sorunlar
• Kemik ve eklemlerdeki sorunlar
• Troid hormonlarının az ya da fazla salgılanmasından kaynaklanan sorunlar
• Alerji hastalıkları şeklinde sıralanabilir.

TANILAMA:

Iki tür tanılama vardır. Birincisi sağlık kuruluşlarında yapılan tıbbi tanılama, ikincisi ise Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinde (RAM) yapılan eğitsel değerlendirme ve tanılamadır. Tıbbi tanılama çocuğunuzun ne tür bir yetersizliği olduğunu ve yetersizliğinin düzeyini belirlemek amacı ile sağlık kuruluşlarınca yapılır. Eğitsel tanılama ise çocuğunuzun eğitim ihtiyaçlarını belirlemek ve buna göre yönlendirme amacı ile eğitim kurumlarınca yapılır.

Tıbbi Tanılama: Çocuğun zihinsel yetersizliğinin bulunup bulunmadığını eğer zihinsel yetersizliği varsa zihinsel yetersizlikten ne derecede ve nasıl etkilendiğini ortaya çıkarmak amacı ile sağlık kuruluşlarında hekimler tarafından yapılan değerlendirmeye tıbbi tanılama denilir. Zihinsel yetersizliği olan çocuğun tıbbi tanılaması için öncelikle çocuğun zihinsel işlevleri ve uyumsal becerileri değerlendirilir. Bu değerlendirmede zekâ testleri ve uyumsal beceri değerlendirme araçları kullanılır.

Türkiye’de yaygın olarak şu ölçekler kullanılmaktadır:

– Stanford-Binet Zekâ Ölçeği,

– Wechsler Çocuklar Için Zekâ Ölçeği-Gözden Geçirilmiş Formu (WISC-R)

Türkiye’de uyumsal davranış ölçeği bulunmamakla birlikte 0-6 yaş arası çocuklarda uyumsal davranış ölçeği aşağıdaki ölçeklerden yararlanılmaktadır:

-Denver Gelişimsel Tarama Ölçeği,

-Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE)

– Gazi Erken Çocukluk Gelişimi Değerlendirme Aracı (GEÇDA)

Eğitsel Değerlendirme ve Tanılama Süreci: Eğitsel değerlendirme ve tanılama RAM’larda oluşturulan özel eğitim değerlendirme kurullarınca yapılmaktadır. Eğitsel değerlendirme ve tanılamada amaç, çocuğu etiketlemek, özel eğitim kurumlarına sevk etmek değil; çocuğun eğitsel gereksinimlerini yeterli ölçüde karşılayabilecek kararların alınabilmesini kolaylaştırmak; çocuğun neleri yapıp neleri yapamadığını belirlemek, diğer bir ifadeyle özel eğitim gereksinimini saptamaktır. Çocuğunuzun eğitsel değerlendirme ve tanılaması aşağıdaki hususları içerir:

• Eğitim öğretime nereden başlanacağı
• Gelişim ve disiplin alanlarındaki performansın ortaya çıkarılması
• Nasıl ve nerede eğitim ortamı oluşturulacağı
• Hangi değerlendirme araçlarının kullanılabileceği
• Çocuğun ne tür bir eğitim programına alınması gerektiği
• Çocuğun eğitim gereksinimlerinin en iyi şekilde karşılanabileceği ve akranlarıyla beraber olmasına en üst düzeyde olanak sağlayan en az sınırlandırılmış eğitim ortamlarının belirlenmesi
• Alınabilecek eğitsel önlemleri
• Çocuğun yerleştirilebileceği kurumlar konusunda aileler ve öğretmenlerin bilgilendirilmesi ve farkındalıklarının artırılması hususlarını içerir.

İnceleme sürecinde, çocuğunuzun tüm gelişim ve disiplin alanlarındaki gereksinimlerini ortaya çıkarmak için değerlendirme süreçlerine yer verilir. Çocuğunuzu eğitsel olarak değerlendirmek amacı ile sizinle aile görüşmesi yapılır, çocuğunuza daha önce belirtilen ve tıbbi tanılama sürecinde yapılmış olsa da yeniden bir zekâ ölçeği uygulanabilir, gelişim ve disiplin alanında yaptıklarını belirlemek amacı ile performans belirleme formları uygulanır ve çocuğunuz okula gidiyor ise okuldan çocuğunuzla ilgili veri istenir. Tüm değerlendirmelerin sonucunda çocuğunuzun gelişimsel ve eğitsel gereksinimleri ortaya çıkarılır.