5 Aralık 2022
1- Enhanced Milieu Teaching
2- Focused Stimulation (Odaklı Uyaran Yaklaşımı)
3- Hanen Tekniği
4- Klinisyen Merkezli Müdahaleler
5- Çocuk Merkezli Müdahaleler (İndirekt Dil Müdahalesi)
1-Enhanced Mılıeu Teachıng
Özel gereksinimi olan veya gelişimsel risk altında bulunan çocuklarda uygulanır.
Bilimsel dayanıklı uygulamalar içeren bir tekniktir.
Bu teknik; yetişkinin model olmasına ve çocuğun taklit etme becerisine dayalı bir yöntemdir.
En az 10 farklı sözcük üretebilmesi gerekir.
MLU’su 1,5-3,5 arasında olan çocuklar en fazla faydayı elde edebilmektedir.
A-Çevresel Düzenlemeler
1-İlginç, motive edici materyaller, oyuncaklar ve etkinlikler kullanma
Çocuğun ilgisini çeken, çocuk için ilginç olabilecek materyaller, oyuncaklar ya da etkinlikler kullanma
Çocuğun etkileşim başlatması için uygun fırsatlar sunar.
Örneğin; köpüklü baloncuk, araba, bebek kullanma
2-Seçenekler sunma
Çocuğa, iki veya daha fazla nesne, oyuncak ya da etkinlik seçeneği sunarak, öğretim fırsatları yaratabilirsiniz.
Örneğin; su mu? Süt mü? Patates mi? Çorba mı?
3-Ulaşılamaz hale getirme
Çocuğun istediği ya da ilgi gösterdiği nesneyi gördüğü fakat ulaşamayacağı bir yere koyma
Örneğin; çocuk arabayla oynarken, arabayı alıp rafın üzerine koyma
4-Az miktarda (sınırlı oranda) verme
Çocuk su istediği zaman anne bardağın hepsini doldurmaz, dörtte birini doldurur ve ancak su istemek için etkileşime geçmek zorunda kalır.
5-Etkinlikleri eksik bırakma
Boyama etkinliği sırasında kağıtları verip, boyaları vermeme
Beslenme etkinliği sırasında yemeği verip, kaşığı çatalı vermeme
Çocuğun ilgisini çeken, çocuk için ilginç olabilecek materyaller, oyuncaklar ya da etkinlikler kullanma
Çocuğun etkileşim başlatması için uygun fırsatlar sunar.
Örneğin; köpüklü baloncuk, araba, bebek kullanma
2-Seçenekler sunma
Çocuğa, iki veya daha fazla nesne, oyuncak ya da etkinlik seçeneği sunarak, öğretim fırsatları yaratabilirsiniz.
Örneğin; su mu? Süt mü? Patates mi? Çorba mı?
3-Ulaşılamaz hale getirme
Çocuğun istediği ya da ilgi gösterdiği nesneyi gördüğü fakat ulaşamayacağı bir yere koyma
Örneğin; çocuk arabayla oynarken, arabayı alıp rafın üzerine koyma
4-Az miktarda (sınırlı oranda) verme
Çocuk su istediği zaman anne bardağın hepsini doldurmaz, dörtte birini doldurur ve ancak su istemek için etkileşime geçmek zorunda kalır.
5-Etkinlikleri eksik bırakma
Boyama etkinliği sırasında kağıtları verip, boyaları vermeme
Beslenme etkinliği sırasında yemeği verip, kaşığı çatalı vermeme
6-Şaşırtıcı beklenmedik durumlar yaratma
Çocuk bir etkinlikle uğraşırken, ona beklemediği bir şeyi söyleyerek ya da yaparak etkileşim başlatma fırsatının yaratılması söz konusudur.
(Ayak yerine ele çorap giydirme, kapıyı kilitleme gibi)
B-Temel Dil Modeli Olma Stratejileri
-Genişletme
-Tanımlayıcı konuşma
-Paralel konuşma
-Kendi kendine konuşma
Genişletme:
Çocuğun kullandığı sözcük ya da ifadeleri yetişkinin bir iki sözcük ekleyerek tekrar etmesi ve böylece model olmasına dayanır.
Çocuk: yıldız
Yetişkin: sarı yıldız
Çocuk: bardak
Yetişkin: benim büyük bardağım
Çocuk: koş
Yetişkin: hızlı koşuyoruz
Paralel ve Kendi Kendine Konuşma
Çocuğun yaptığı ya da yetişkinin yaptığını sözel ifade etmesi ya da anlatması çocuğa dil modelleri sunar.
Burada önemli olan şey,çocuktan herhangi bir yanıt ya da tepki beklenilmemesidir.
Paralel Konuşma
Çocuğun sahip olduğu,gördüğü ve yaptığı şey hakkında yetişkinin,çocuğun duyabileceği şekilde konuşmasıdır.Çocuğun durumunu tanımlamasıdır.
Kendi Kendine Konuşma
Çocuk ile birlikte iken yetişkinin sahip olduğu(o an elinde olduğu),gördüğü ve yaptığı şeyi anlatmasıdır ya da tasvir etmesidir.
Her iki durumda da çocuğun o anki durumu somutlaştırmasına ya da anlamlandırmasına yardımcı olur.
Paralel ve kendi kendine konuşmada çocuk ile aynı bağlamda /ortamda olmaya ve konuşacağınız şeye ortak ilgi göstermeye dikkat etmelisiniz.
!!!Unutmayınız!!! çocuğun ilgisini odaklandırdığı an öğrenmeye en açık olduğu andır.Dolayısıyla bu strateji de çocuğun yeni sözcükler öğrenmesine ya da ilgili nesne ya da araç-gereçlerin işlevini öğrenmesine ve diğer pek çok öğrenme fırsatının doğmasına yardımcı olabilecek bir tekniktir.
C-DOĞAL BAĞLAMA DAYALI ÖĞRETİM TEKNİKLERİ (GDBÖ)
1-Model olma
2-Talep etmeye –model olmaya dayalı öğretim
3-Bekleme süreli öğretim
4-Fırsat öğretimi
1)Model Olma
En temel doğal bağlama dayalı(Milieu) dil öğretim tekniğidir.Tüm doğal bağlama dayalı dil öğretim süreçlerinde model olma yer alır.
Aşamaları:
1.Yetişkin çocuğun ne istediğini gözler.
2.Yetişkin ‘araba’ diyerek model olur.
3.Çocuk ‘araba’ diyerek doğru yanıt verir ve yetişkin ‘büyük araba’ deyip çocuğun söylediğini genişleterek arabayı çocuğa verir.
4.Eğer çocuk yanıt vermez ya da doğru yanıt vermezse yetişkin ‘araba’diyerek ikinci kez model olur.
5.Çocuk’araba’diyerek doğru yanıt verir ve yetişkin ‘büyük araba’ deyip çocuğun söylediğini genişleterek arabayı çocuğa verir.
2)Talep Etmeye-Model Olmaya Dayalı Öğretim
Bu teknikte tekrar edici sözel model olma yer almaz.Onun yerine bir soru ‘Ne istiyorsun’ ,Seçenek sunma(su mu, süt mü) ya da talep etme (ne istediğini bana söyle )yer alır.Yetişkinin talebine yanlış yanıt ya da hiç yanıt alınmazsa model olma süreci işletilir.
3)Bekleme Süreli Öğretim
İletişim sadece başkalarının model olunması ya da taleplerine dayalı değildir.İletişim başlatma becerisi de önemlidir. Bekleme süreli öğretim çocuğun sözel iletişim başlatmasına olanak sunan bir tekniktir.
4)Fırsat Öğretimi
Daha üst düzey dil becerilerini kazandırmak ve sohbet becerilerini geliştirmek için düzenlenmiştir.Fırsat öğretimi çocuk eğer bir istekte bulunursa kullanılır.
Fırsat Öğretiminin 5 Adımı :
1.Düzenle Ve Gözle/İzle/Dinle
2.Katıl
3.Bekle
4.Destekle
5.Onayla
Sonuç olarak:
Tüm geliştilmiş doğal bağlamlarda öğretim süreçlerinde,çocuğun yanlış ya da eksik yanıtları doğru yanıtlar vermesi için desteklenir.Örneğin;Çocuk talep etmeye doğru yanıt vermezse, doğru yanıt yetişkin tarafından model olunarak sunulur.
2.Focused Stimulation(Odaklı Uyarım Yaklaşımı)
Anlamlı iletişimsel ortamlar yaratarak hedeflenen yapıya maruz bırakılır.
Taklit yöntemi kullanılmaz.
Spontane üretim hedeflenir.
Gecikmiş konuşma,özgül dil bozukluğu,zihinsel geriliği olanlar için yapılmıştır.
Ortak etkileşime girilebilmesi lazım.
Küçük çocuklar dağarcıklarında olmayan sesleri içeren sözcükleri değil dağarcıklarında olan sesleri edinmeye yatkındırlar.Bu tür yaklaşıma ‘in-phonology’yaklaşımı denir ve odaklı uyarım yaklaşımının etkinliğini arttırmaktadır.
Teknik sırasında yoğun tekrarlar,abartılmış vurgular kullanılmalı.(belirlenen fiil ve nesne üzerinde)
Sözcük dağarcığı ,kategori kullanımları,isim-eylem kombinasyonları,morfemlerin kullanımı,fonolojik beceriler hedef sözcük her seansta 1 sözcük*10 tekrar
3.Hanen Tekniği(Aile Temelli Erken Dil Eğitim Programı)
0-6 yaş aralıklı çocuklara uygulanır.3 ölçüt vardır. Kişiler arası iletişimde;
a. Yüzyüze olmalıdır.
b. Karşılıklı mesaj alışverişi
c. Mesajlar sözlü veya sözel olmayan nitelikte olmalı
Lider çocuk olmalı.
İletişimde lider olmasına olanak sağlanan çocuklar, ihtiyacı olan dili kolayca kazanırlar.
Dikkat: Limitlerin konulması,hayır deme ve başka aktiviteye yönlendirme yapılması gerekir.
Çocuğun iletişimde lider olması gözle-bekle-dinle stratejisiyle başlar.
Gözle: Çocuğu gözlemleyip,çocuğun ilgisini yakalayarak onunla o anı paylaşma.
Bekle: Siz bir şey yaptıktan veya söyledikten sonra çocuğun etkileşime geçmesi veya cevap vermesi için ona zaman tanımaktır.Konuşmayı durdur.Çocuğa doğru eğil.
Ona beklenti dolu gözlerle bak.
Dinle: Çocuk çok dikkatli dinlenmelidir.Ne söylediğini anlamış bile olsanız onu kesmeyin.
Asla Yapma İlkesi: Anlamadığını anlamış gibi yapmak.Anladığını anlamamış gibi yapmak.
!!!ASLA DE DEME!!!
Çocuğun lider olması için nasıl olanaklar yaratırız?
- İstemesi için çocuğa yardımcı olma
- Birazını ver ve bekle
- Çocuğun sizin yardımınız olmadan yapamayacağı bir aktiviteyi seçme ve bekleme(Baloncuklar-kurmalı oyuncaklar)
- Seçenek sunma ve bekleme
- Bilinen bir aktiviteyi durdurma ve bekleme (fış-fış kayıkçı)
Çocuğun yorum yapması ve soru sorması için yardımcı olma
- Bilinen bir aktiviteyi değiştirme ve bekleme
- Bir objeyi sürpriz bir yere saklama ve bekleme
- Bir şeyler yanlış gittiği zaman bekleme(kaşığın yere düşmesi,suyun dökülmesi,boya kaleminin kırılması…)
Çocuğun liderliğini takip etmenin yolları
- İlgisine hemen cevap verme
- Katılım ve oyun
- Hareketlerle ve kelimelerle çocuğun liderliğini takip etme (A-Taklit etme B-Tahmin etme C-Yorumlama D-Soru sorma sadece iki strateji beraber kullanılır.)
- Hareketi tamamlama
Karşılıklı konuşmayı durduran sorular
Çok fazla soru sorma
Soru sorulduğunda;
Çocuğa yeterli zaman tanımama
Çocuğu test etme
Cevap veremeyeceği şekilde zor olması
Çocuğun ilgisini çekmeyen sorular
Anlamsız sorular
Çocuğun dili anlaması,kullanılmasını öğrenmesinde yardımcı olacak 4 önemli madde
- Karmaşık konuşmamak
- Konuşmada vurgular kullanmak(çay çok SICAK)
- Konuşmayı yavaşlatmak
- Görsel destek kullanmak
!!UNUTMAYALIM!!
Beyin sadece hazır ve istekli olduğu zaman öğrenme gerçekleşir.
4-Klinisyen Merkezli Müdahaleler
A-Drıll
Yüksek oranda yapılandırılmıştır.
Klinisyen beklenilen tepkiyi sunar.Öğreti yapar.Tekrar edilecek bir sözcük ya da yapı.Yemek ya da sembol pekiştireci kullanılabilir.Sözel pekiştireci (+)
Her doğru tepki geldiğinde 1 token kazanma:10 token kazandığında 1 çikolata alma hakkı,vb…)
Motive eden bir etkinlik yaptırılabilir.(Eğer çocuktan beklenen ,giysileri adlandırma becerisi ise;klinisyen her doğru adlandırmada boyama kitabından onun eşini bularak boyamasına izin verebilir.’Drill’ de motive eden bir etkinlik olmadığında, çocuk bundan hoşlanmıyor.
B-Drıll Play
Drill etkinliğine motive edici etkenler ekleniyor.a)boyamak istediği sayfayı onun boyamasına izin vermek olabilir.Çalışılan hedef , o sayfadaki giysileri adlandırma…Fonolojik terapilerde kullanılır.Eklerle de çalışılabilir.Semantik,sentaktik,pragmatik beceriler hedeflendiğinde etkili olabileceği düşünülmektedir.
C-Modelıng
Sosyal öğrenme teorisine dayanmaktadır.
Ortamda 3.bir kişi(+),model olma yöntemi Drill gibi yapılandırılmış,klinisyen kontrolünde,pekiştirece dayalı bir eylemdir.Klinisyen,anneye tekrarlatıyor ve anne 5 taneyi doğru bildiğinde şeker kazanıyor ve çocuk bunları izliyor.Çocuk doğru üretilmediğinde anneye ödülün verilmediğini görünüyor.
5 kart sunuyoruz‘köpek ne yapıyor’u soruyoruz’eğer çocuk köpek iç’dediyse modeling yöntemini kullanabiliriz.Çocuk burada taklit etmiyor,sadece dinliyor.Çocuk model olan kişinin üretimlerini dinliyor ve hedeflenen yapıyı aslında fark ediyor ve modelin doğru üretimlerinde aldığı pekiştireçlerini görüyor.
Modelden hemen sonra sözel üretim yok.Modele ilk önce ön test materyali sunuluyor.Hedef yapı,test ediliyor.Daha sonra öntest te olmayan materyal ve soru,’Burda ne oluyor?’ Model:15-20 kez sözel üretim’Çocuk uyuyor,kız koşuyor’.Sonra çocuktan ‘model gibi’konuşması isteniyor.Gerçek model olmadığında kukla/bebek kullanımı olabilir.
Klinisyen Merkezli Müdahalelerdeki Temel Problemler:
Ne çocuklar bu yöntemi sever,ne de klinisyenler.
Çocuklar için eğlenceli ve motive edici değildir.
Klinisyenler için fazla yapılandırılmış olması rahatsızlık vericidir.
Motivasyonu düşüktür.
Çocuklar çok çabuk sıkılırlar bu yöntemden.
5-Çocuk Merkezli Müdahaleler
Bazı çocuklar ne kadar güzel/çekici olursa olsun,klinisyen merkezli müdahale istemezler.
Klinsiyenler,buna’davranış problemleri’diyebilirler ve çocuklar buna zorlar hatta bunun için uzun seanslar harcarlar.
Çocuk kendine müdahale edildiğini fark etmiyor.Eğer klinisyen ‘top’seçer ve çocuk arabayla oynamak istiyorsa ‘arabayı’seçeriz.
Klinisyen çocuğun alanına girmeye çalışır.
Klinisyen için ‘en önemli şey’beklemek.
Çocuğu zaman vermek de fayda var.
Bu çocuklara ek olarak’unassertive’çocuklarda çocuk merkezli müdahalenin kullanılması daha uygun olacaktır.
Bu çocuklar zaten çok sınırlı oranda iletişime geçerler.
Klinisyen merkezli müdahalede yine eski,iletişimsel olmayan pasif konumda kalacaklardır.
A-İndirect Dil Müdahalesi
‘Facilitative play (kolaylaştırıcı oyun)’:Klinisyen etkinliği planlar,etkinlik içerisinde doğal oyun sırasında çocuğun üreteceği hedeflenen yapılar vardır.
-Çocuk için sadece oyundur ama klinisyen için değil.
-Pekiştireç kullanımı yok.
-Yönlendirme yok.
Facilitative oyunda patron,çocuktur.Çocuğun oynayacağı materyal sadece klinisyen seçer.Onun dışında ek bir şey yapmaz.Oyunu yönetmez.
-Çocuğun ilgisini takip eder.
-Çocuğun yaptığı şeyi yapar.
-Çocuğun yaptığı şey hakkında konuşur.
-Karşı çıkan çocuklarla ve pasif kalan çocuklarla uygun olan yöntemdir.
-Yetişkin,çocuğu ve sözel kullanımını kabul eden bir davranış sergilemektedir.
-Oyun sırasında en önemli şey,’beklemek’.
-Çocuğun ilgisini takip etmek.
-Çocuğun ilk önce bir şey yapmasını bekleriz.
-Konuşursa ona uygun bir teknikle yanıt veririz.
-Bazen yaptığı bir davranışı iletişimi başlatma davranışı olarak kabul ederiz ve ona tepki veririz.
Klinisyen müdahalesinden farklı olarak çocuk için herhangi bir özel hedef belirlemeyiz.
Çocuk Merkezli,Doğal Dil Müdahaleleri
Klinsiyen merkezli müdahale yöntemlerini belirleyen terapistler,çocuğu pasif bir konuma itmektedir.Bu yüzden klinisyen merkezli müdahaleler doğal etkileşimi arttırma açısından sınırlı kalmaktadırlar.
Çocuk merkezli müdahalelerde ebeveylerin ve çocuğun iletişim becerilerini geliştirmek ve bunun için günlük rutinleri kullanmak temel alınmaktadır.
Kolaylaştırıcı Oyun(Facilitative Oyun)
Çocuk merkezli müdahalenin birincil amacı,çevrenin düzenlenmesi yoluyla çocuğun iletişimde buluncağı kişi ile etkileşime geçmesini sağlayacak,çocuğu kabullenen ortamlar yaratılmasıdır.
Kolaylaştırıcı oyun sırasında oyuncak seçimi çocuğun elindedir.
Klinisyen yönlendirmesine yer verilmemektedir.
Çocuğun İlgisini Takip Etmek
Çocuk merkezli yaklaşımların üç temel adımı:
Çocuğun davranışı başlatması için beklemek
Davranışı anlamlı ve iletişimsel olarak yorumlamak
Dil gelişimini hızlandıracak iletişimsel bir yolla davranışa cevap vermektir.
Kendi kendine ve Paralel Konuşma
Çocuğun ilgisini çektiğine inanılan aktiviteler için uygun olan materyallerin mevcut olması gerekmektedir.
Yetişkin rolü,çocuğu gözlemlemek ve çocuğun ilgisi doğrultusunda oyuna/etkinliğe katılım sağlamak ve uygun doğal dil tekniklerini uygulamaktır.
Van Riper’a göre kendi kendine konuşmak’gördüğümüz,işittiğimiz,yaptığımız ve hissettiğimiz şeyleri sözelleştirerek kendi kendimize yüksek sesle konuşmak’tır.Bu tip bir konuşma özellikle etkileşime girmek için fazlasıyla isteksiz çocuklar için oldukça uygundur.
Çocuktan beklenen hiçbir şey olmamasına rağmen konuşma için model olunmaktadır.
Paralel konuşmada,terapist ,kendi düşünce ve etkinliklerini çocuğun dikkatini çeken etkinlik ve nesnelerle değiştirir.
Çocuğun dikkatini çekmek için müdahaleye gerek yoktur çünkü zaten ilgilenilen şeyi belirleyen çocuğun kendisidir.
Çocuğun konuşma konusunda pasif olması durumunda bile terapist çocuğun ilgilerine yöneldiğinde kendiliğinden bir sözel iletişimin doğmasına fırsat tanır.
Genişletme-Uzatma
Genişletme ve uzatma,çocuğun sözel üretimlerini semantik anlamda zenginleştirme ve morfolojik-sentaktik daha karmaşık hale getirerek tekrar etmektir.
Örneğin çocuk’kedi süt’dendiğinde ona ‘Kedi süt içiyor’diye karşılık vermektedir.
Çocuğun oyununa veya eksik olan sözel üretimine müdahale edilmediğinden,ortak ilgi kurulmuş olmaktadır.
İlişkili Genişletme
Örneğin çocuk ‘bebek ye’ dediğinde ebeveyn ‘Bebeğin karnı acıkmış’,’Bebek bugün hiç yemek yememiş.’ ‘Bebeğin annesi çorba yapmış ‘gibi sözel üretimler.
Neden sonuç ilişkisi kurma becerisi artar,olaylar hakkında yorum yapma becerileri gelişir ve doğru semantik ve morfolojik yapılara maruz kalmış olur.
Yeniden Biçimlendirilen Cümleler
Yenilen biçimlendirilen cümleler,genişletmenin bir biçimidir.
Çocuk ‘Araba kırık' dediğinde ebeveyn, 'Araba kırılmamış' gibi yanıt verir.
Güçlendirme ve Parçalara Ayırma
Morfolojik beceriler için model olma ve yetişkin kullanımlarına aşina olması için kullanılan iki basit tekniğe güçlendirme ve parçalara ayırma denir.
Bu teknikleri kullanan terapist çocuğun cümlesini genişletir, bileşenlerine ayırır ve tekrarlayıcı bir biçimde tekrar güçlendirerek çocuğa sunar.
Bu teknik, ilgisi çok çabuk değişen çocuklarda etkili olmayacaktır.
Müdahale Amaçları Nelerdir?
1-Altta yatan problemi değiştirmek ve elimine etmek
Her zaman bunu bilmemiz mümkün olmasa da bazı istisnai durumlar vardır.Hafif derece işitme kaybı olan bir bebeğin erken dönemde tanılanması ve amplifikasyon süreciyle normal işitmeye sahip olmasıyla birlikte normal dil gelişimi hedeflenebilir.Bazen hiçbir müdahale gerekmeyebilir.
Travmatik beyin hasarı geçiren çocuğun dil becerilerini kazanması için müdahale gerekebilir ama beyin plastisitesi ile hasarın verdiği hasar ortadan kaybolduğunda daha ileri bir müdahaleye gerek duyulmayabilir.
2-Bozukluğu değiştirmek
Bazı çocuklarda etyoloji bilinmez ya da mental retardasyon ya da otizm gibi var olan bir problem bulunmaktadır.Bu durumda çocuğun sahip olduğu bozukluğu değiştirmek,dil fonksiyonlarının gelişmesine terapi ile yardımcı olmak gereklidir.
Sözcük dağarcığını arttırmak
Cümle içerisinde kullanılan morfem sayısını arttırmak
Pragmatik becerilerini güçlendirmektir.
Bunlar çocuğu daha iyi bir iletişimci yapar fakat uzun vadede yardım almayacağını garantilemez.
3-Sadece çocuğu değil, çevresini de değiştirip düzenlemek gerekir
Sistem modeli
Sonuç Olarak: Dil müdahalelerindeki en önemli amaç,çocuğun daha iyi bir iletişimci olmasını sağlamaktır.
